Rak szyjki macicy – na jakie objawy uważać i jak działać profilaktycznie?

Co roku około 3000 Polek (2968 w 2011 roku) słyszy rozpoznanie ,,rak szyjki macicy”, a nieco więcej niż połowa z nich umiera (około 56 proc.) – niestety, nasz kraj plasuje się pod tym względem w niechlubnej europejskiej czołówce. Co zatem warto wiedzieć o raku szyjki macicy, na jakie objawy zwrócić uwagę i jakie badania wykonać?

Rak szyjki macicy – warto wiedzieć

Do nowotworów narządów płciowych kobiet zaliczamy raka trzonu macicy, raka jajnika, szyjki macicy, sromu i pochwy. Wymieniona kolejność odzwierciedla odsetek poszczególnych nowotworów w krajach uprzemysłowionych, do których zaliczana jest także Polska. Stanowią 17 proc. zachorowań u kobiet (2011 r.), a śmiertelność z nimi związana wynosi 15 proc. 

Co ważne, jeśli chodzi o raka szyjki macicy, najczęściej dotyka kobiety pomiędzy 35. a 55. rokiem życia, czyli młode lub w średnim wieku, aktywne zawodowo, pełniące role żon i matek. Sprawia to, że opisywany tu nowotwór staje się ważnym problemem nie tylko na płaszczyźnie medycznej, lecz także społecznej.

Czynniki ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy

Rak szyjki macicy rozwija się bezboleśnie i długo (proces karcynogenezy trwa nawet 10-20 lat). Nie jest przy tym chorobą dziedziczną czy uwarunkowaną genetycznie. Za jego rozwój odpowiedzialny jest zaś powszechnie występujący wirus brodawczaka ludzkiego, zwany HPV (human papilloma virus). Obecność DNA tych wirusów wykryto w ponad 99 proc. badanych raków szyjki macicy. 

Istnieje wiele typów wirusa HPV (ponad 200), ale tylko niektóre z nich mają wysoki potencjał onkogenny i mogą w sprzyjających warunkach być przyczyną powstania stanów przednowotworowych szyjki macicy. Część z nich przekształci się w raka, chociaż należy zaznaczyć, że infekcja HPV to czynnik nieodzowny, lecz niewystarczający do zachorowania. Do zakażenia najczęściej dochodzi w czasie stosunku płciowego, jak również w przypadku bezpośredniego kontaktu z wydzieliną narządów płciowych osoby zakażonej. Co istotne, około 70-80 proc. kobiet aktywnych seksualnie ulega zarażeniu wirusem HPV przynajmniej raz w ciągu całego życia. 

Do innych czynników, które istotnie zwiększają ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy, należą:

• wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego,
• duża liczba partnerów seksualnych lub męski partner utrzymujący stosunki z wieloma kobietami (zwiększone ryzyko infekcji HPV),
• liczne ciąże i porody (powyżej 2), szczególnie w młodszym wieku,
• wiek i pochodzenie etniczne,
• wieloletnie palenie papierosów,
• niski status socjoekonomiczny,
• niski poziom wykształcenia,
• niski poziom higieny osobistej,
• współistnienie zakażenia wirusem HIV,
• stosowanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych,
• śródnabłonkowa neoplazja szyjki w wywiadzie,
• przewlekłe stany zapalne pochwy – m.in. infekcje wywołane bakterią chlamydii, rzeżączka, HSV (wirus opryszczki) i inne. 

Objawy – jak rozpoznać raka szyjki macicy

Rak szyjki macicy we wczesnym okresie przebiega bezobjawowo. Dlatego tak ważne są cytologiczne badania przesiewowe. W późniejszej fazie mogą pojawiać się tzw. krwawienia kontaktowe. W trakcie rozwoju choroby mogą wystąpić następujące symptomy:

• krwawienie, które pojawia się pomiędzy regularnymi krwawieniami miesięcznymi,
• krwawienie po stosunku, prysznicu lub badaniu ginekologicznym,
• krwawienie miesięczne, które trwa dłużej i jest bardziej obfite niż zwykle,
• krwawienie po menopauzie,
• obfite upławy z pochwy,
• ból w podbrzuszu,
• ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej,
• ból podczas stosunku.

Cytologia – dlaczego jest tak istotna?

Wspomniane wyżej badania cytologiczne są prostą, tanią i bezbolesną formą wykrywania raka szyjki macicy nawet w początkowym stadium rozwoju, co jest istotne, ponieważ wcześnie wykryte zmiany można całkowicie wyleczyć. Sama cytologia polega na mikroskopowej ocenie komórek pobranych specjalną szczoteczką z kanału i tarczy szyjki macicy, co odbywa się w standardowej pozycji na fotelu ginekologicznym. 

Warto przy tym dodać, że rola profilaktyki w zapobieganiu rakowi szyjki macicy jest nie do przecenienia. Realizowany w naszym kraju skaning raka szyjki macicy jest prowadzony od 2006 roku i skierowany do kobiet pomiędzy 25. a  59. rokiem życia. Z bezpłatnych badań cytologicznych w ramach Populacyjnego Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy można skorzystać raz na trzy lata, co przy zachowanej powszechności badania pozwoli na obniżenie liczby zachorowań o 90 proc. (na stronach Narodowego Funduszu Zdrowia podane są ośrodki medyczne, w których można wykonać bezpłatną cytologię). U kobiet obciążonych czynnikami ryzyka – zakażonych wirusem HIV, przyjmujących leki immunosupresyjne, zakażonych HPV (typem wysokiego ryzyka) – badanie jest wykonywane co 12 miesięcy.

Jak przygotować się do badania cytologicznego?

• Badania nie wykonuje się w czasie miesiączki – zgłoś się co najmniej dwa dni po ostatnim dniu krwawienia.
• 48 godzin przed pobraniem wymazu cytologicznego nie używaj żadnych leków dopochwowych, nie wykonuj irygacji.
• 24 godziny przed pobraniem wymazu cytologicznego zrezygnuj ze współżycia płciowego.

Etap podstawowy to pobranie materiału – to świadczenie jest realizowane w poradni ginekologiczno–położniczej, skąd materiał jest następnie wysyłany do pracowni patomorfologii w celu dokonania oceny. Jeżeli wynik badania cytologicznego jest nieprawidłowy, specjalista kieruje pacjentkę na dalszą diagnostykę, którą jest badanie kolposkopowe, wykonywane w ramach wspomnianego wyżej Programu. W przypadku konieczności zweryfikowania obrazu kolposkopowego, pobierane są celowane wycinki do badania histopatologicznego. Na tej podstawie podejmowane są decyzje dotyczące dalszego postępowania: skierowanie do leczenia lub określenie terminu kolejnego badania cytologicznego. 

Co ważne, w ostatnich latach pojawiły się testy na obecność DNA wirusa HPV. Większość kobiet aktywnych seksualnie miała jednak kontakt z wirusem HPV i mogła ulec zakażeniu. Stwierdzenie obecności DNA HPV nie oznacza więc, że kobieta jest chora na nowotwór, a jedynie sygnalizuje, że ryzyko jest nieznacznie podwyższone. Stąd badanie HPV jest badaniem uzupełniającym, lecz nie zastępuje rozmazu cytologicznego.

Szczepienia przeciwko HPV – profilaktyka pierwotna

W ramach pierwotnej profilaktyki raka szyjki macicy wyróżnia się kilka działań prewencyjnych, których stosowanie może w znacznym stopniu obniżyć ryzyko zachorowania. Do najważniejszych z nich zalicza się: 

• utrzymywanie kontaktów seksualnych z jednym partnerem, 
• unikanie przygodnych kontaktów seksualnych,
• stosowanie prezerwatyw (zakażenia przekazywane drogą płciową), 
• dbałość o higienę intymną,
• szczepienia ochronne (immunoprofilaktyka).

Coraz powszechniejszą metodą profilaktyki raka szyjki macicy są szczepienia przeciw wirusowi HPV u osób, które nie rozpoczęły jeszcze współżycia płciowego. Szczepienia eliminują w znacznym stopniu ryzyko zachorowania, chociaż nie dają stuprocentowej gwarancji, że kobieta nie będzie miała opisywanego tu nowotworu. Jeśli jednak szczepienie połączy się z regularnym wykonywaniem badań cytologicznych, będzie to stanowić optymalne narzędzie profilaktyki.

Obecnie istnieją trzy tego typu szczepionki: czterowalentna (Gardasil), skierowana przeciw HPV 6, 11, 16 i 18, dwuwalentna (Cervarix), zawierająca antygeny skierowane przeciw wirusom HPV 16 i 18 oraz dziewiciowalentna (Gardasil 9). W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwacji każda z wymienionych tu szczepionek wykazywała bardzo wysoką skuteczność. Rutynowe stosowanie jest rekomendowane dla dziewczynek przed rozpoczęciem inicjacji seksualnej (przede wszystkim w wieku 9-12 lat). Można szczepić także starsze kobiety, co musi poprzedzić konsultacja z lekarzem ginekologiem.

Jak to zostało wcześniej zaznaczone, jednym z elementów profilaktyki jest też szczególna dbałość o higienę intymną. Gdy jest nieodpowiednia może prowadzić do powtarzających i przewlekających się stanów zapalnych toczących się w obrębie szyjki macicy oraz pochwy. Te zaś stanowią czynnik predysponujący do rozwoju zarówno zmian przednowotworowych, jak i raka szyjki macicy. Niepokojące sygnały należy więc jak najszybciej poddać konsultacji lekarskiej i odpowiedniemu leczeniu – warto mieć zdrowie intymne pod kontrolą.