Cytologia nie boli, a może uratować życie! To badanie przesiewowe w kierunku raka szyjki macicy, które trwa zaledwie chwilę i pozwala zdiagnozować nawet najmniejsze nieprawidłowości. Nowotwór wykryty we wczesnym stadium daje się pokonać niemal w 100% – właśnie dlatego cytologię należy powtarzać regularnie. Najlepiej co roku.

Cytologia – co to za badanie?

Co to jest cytologia? To ginekologiczne badanie przesiewowe w kierunku raka szyjki macicy (zakażenie onkogennym wirusem HPV), które pozwala wykryć nie tylko zmiany nowotworowe w bardzo wczesnym stadium, lecz także grzybicę, cytomegalię, chlamydię i rzęsistkowicę. Cytologia jest też pomocna przy ocenie zaburzeń hormonalnych. 

Cytologia polega na pobraniu (złuszczeniu), przy pomocy wziernika i specjalnej szczoteczki, komórek z tarczy i kanału szyjki macicy. Tak uzyskany materiał trafia najpierw na szkiełko cytologiczne, a następnie pod mikroskop. Pobranie wymazu trwa kilka minut, natomiast na wyniki cytologii czeka się od 2 do 4 tygodni. Badanie cytologiczne może być odczuwane, jako nieprzyjemne, ale na pewno nie jest bolesne. Dyskomfort podczas cytologii przypomina ten, towarzyszący pobieraniu krwi – trzeba zacisnąć zęby, a po wszystkim okazuje się, że to jednak nic strasznego. 

Metody cytologii

• Cytologia eksfoliatywna (złuszczeniowa) – tradycyjne badanie cytologiczne, w trakcie którego delikatnie złuszcza się komórki z błony śluzowej szyjki macicy, a następnie rozmazuje na suchym szkiełku podstawowym. Wymaz cytologiczny w takiej postaci trafia do laboratorium, gdzie jest poddawany ocenie mikroskopowej.
• Cytologia płynna (LBC – ang. Liquid-Based Cytology) – nowa metoda badania cytologicznego, rekomendowana przez Polskie Towarzystwo Ginekologiczne. Cienkowarstwowa cytologia na podłożu płynnym jest bardziej czuła i delikatna niż cytologia tradycyjna. Pobierając wymaz nie na szkiełko, lecz specjalne płynne podłoże, minimalizuje się ryzyko uszkodzenia komórek. Ponadto cytologia płynna pozwala oczyścić pobrany materiał z niepożądanych elementów (krwi, śluzu, czerwonych krwinek, limfocytów, komórek zapalnych), dzięki czemu badanie mikroskopowe jest dokładniejsze i bardziej wiarygodne, a próbka może zostać poddana dalszym testom – m.in. na obecność DNA HPV (HR).

Cytologia to jedno z najważniejszych badań profilaktycznych, które należy wykonywać regularnie, ponieważ pozwala wykryć bardzo podstępną chorobę. Rak szyjki macicy może rozwijać się przez wiele lat w utajeniu, nie przynosząc żadnych objawów. Cytologia pozwala dostrzec zmiany nowotworowe w bardzo wczesnym stadium, dając chorym szansę na całkowite wyleczenie. Jednak, aby dać sobie taką możliwość, trzeba pamiętać o badaniach kontrolnych i systematycznie wykonywać cytologię, najlepiej raz w roku. 

Cytologia – kiedy wykonać badanie?

Pierwszą cytologię należy wykonać około 21. roku życia bądź wcześniej, niedługo po rozpoczęciu współżycia oraz gdy istnieją wyraźne wskazania. Częstotliwość powtarzania badania zależy od wieku, stylu życia, predyspozycji genetycznych oraz poprzednich wyników cytologii. Zasadniczo, każda kobieta powinna wykonać cytologię raz w roku, aczkolwiek jeśli pozostaje w stałym związku, a trzy kolejne wymazy były prawidłowe (I grupa Pap), wówczas możliwe jest powtórzenie badania po trzech latach. 

Cytologia powinna być powtarzana co roku (lub częściej) u kobiet z grupy ryzyka wystąpienia raka szyjki macicy. Czynniki predysponujące to:

• wczesne rozpoczęcie współżycia płciowego (przed 18. r.ż.),
• częste zmiany partnerów seksualnych (powyżej 4 w ciągu roku),
• zakażenie HPV (kłykciny kończyste),
• zakażenie HSV (opryszczka genitalna),
• zakażenie HIV,
• osłabienie układu immunologicznego,
• przyjmowanie leków immunosupresyjnych,
• narażenie w życiu płodowym na działanie dietylostilbestrolu (DES),
• chemioterapia,
• przebyte nowotwory,
• palenie tytoniu,
• inne uzależnienia (alkohol, narkotyki),
• niski status socjoekonomiczny.

Kobiety po 65. roku życia z historią negatywnych wyników cytologicznych i testów HPV mogą powtarzać badanie rzadziej – co 5 lat. Cytologia w ciąży jest badaniem obowiązkowym. Pobranie wymazu jest bezpiecznie dla matki i dziecka. Kobiety ciężarne przygotowują się do badania tak samo, jak pozostałe pacjentki. 

Cytologia – jak się przygotować?

Cytologia powinna być wykonana w pierwszej połowie cyklu, najlepiej pomiędzy 10. a 18. dniem cyklu. Wymazu nie pobiera się przed 4. dniem po ustaniu krwawienia i na 4. dni przed planowaną miesiączką. Przeciwwskazaniem jest również obecność stanu zapalnego lub niepokojących objawów (upławów, świądu, pieczenia, zaczerwienienia).

Do badania nie trzeba się specjalnie przygotowywać, choć warto pamiętać o kilku zasadach. Na dzień przed cytologią zaleca się:

• wstrzemięźliwość seksualną,
• zaprzestanie używania środków dopochwowych (leczniczych, pielęgnacyjnych),
• unikanie gorących kąpieli.

Ponadto na 24 godziny przed cytologią nie należy wykonywać żadnych zabiegów ani badań dopochwowych (USG transwaginalne). 

Na wizytę, w trakcie której ma zostać wykonana cytologia, warto przygotować:

• kalendarz miesiączkowy, z zaznaczoną datą ostatniego krwawienia i długością cyklu,
• listę przyjmowanych leków (nazwy, dawkowanie), zwłaszcza hormonalnych.

Cytologia – wyniki i zalecenia

Na wyniki cytologii czeka się od 2 do 4 tygodni. W badaniu mikroskopowym ocenia się pobrane komórki nabłonka pod kątem kancerogenezy. Obecnie wyniki badania cytologicznego mogą być opisane przy pomocy dwóch klasyfikacji – Papanicolau i Bethesda.

System Papanicolau (PAPA System) – powstał w połowie XX wieku wraz z początkiem rozwoju cytologii klinicznej. To pięciostopniowa skala oceny, która pozwala zinterpretować zmiany morfologiczne pobranego wymazu. 

Cytologia – grupy Papanicolau

• Grupa 1 – rozmaz prawidłowy, stwierdza się obecność jedynie prawidłowych komórek nabłonka płaskiego i gruczołowego. Cytologia może być powtórzona za 3 lata.

• Grupa 2 – rozmaz podejrzany – zmiany łagodne. Stwierdza się obecność prawidłowych komórek nabłonka oraz obecność komórek zapalnych. Cytologia grupa 2 to bardzo częsty wynik, pojawiający się zwłaszcza w przypadku nadżerki. 

Zaleca się powtórzenie cytologii po leczeniu.

• Grupa 3 – rozmaz nieprawidłowy – podejrzenie raka. Stwierdza się obecność komórek nabłonka o budowie dysplastycznej (nieznacznej, średniej, znacznej), które mogą świadczyć o zapaleniu (i przeminąć po odpowiednim leczeniu przeciwzapalnym) lub wskazywać na rozwijający się nowotwór (wymagający dalszej diagnostyki). 

Zaleca się powtórzenie cytologii po leczeniu. Jeśli w kolejnym wyniku niepokojące zmiany utrzymują się, konieczna jest zmiana sposobu leczenia (elektrokonizacja szyjki macicy) i poszerzenie diagnostyki (pobranie wycinków z szyjki macicy).

• Grupa 4 – rozmaz nieprawidłowy – nowotwór przedinwazyjny. Stwierdza się obecność komórek atypowych (nieprawidłowych), które mogą wskazywać na nowotwór we wczesnym stadium, w którym nie doszło jeszcze do nacieków na sąsiadujące tkanki. Wymaga natychmiastowej dalszej diagnostyki (badanie histopatologiczne).

• Grupa 5 – rozmaz nieprawidłowy – nowotwór złośliwy. Stwierdza się obecność komórek atypowych, charakterystycznych dla raka w zaawansowanym, inwazyjnym stadium. Wymaga natychmiastowej dalszej diagnostyki (badanie histopatologiczne).

Choć skala Papanicolau jest bardzo pomocna, dziś uznaje się ją za niewystarczającą, ponieważ nie pozwala ocenić wszystkich zmian, mogących wskazywać na nowotwór. Co więcej, system PAPA odstaje od współczesnych poglądów na temat powstawania raka szyjki macicy, dlatego coraz częściej zastępuje go system Bethesda (opracowany przez Narodowy Instytut Onkologii USA). 

Metoda Bethesda każe brać pod uwagę, czy rozmaz zawiera odpowiedni materiał, zdatny do oceny. Ponadto pozwala stworzyć dokładniejszy opis zmian, adekwatny do obowiązującej terminologii. W takiej ocenie uwzględnia się rodzaj zakażenia, obecność atypowych komórek nabłonkowych i wszelkich innych, a także zmiany hormonalne. 

Cytologia – klasyfikacja Bathesda

• FI – rozmaz prawidłowy.
• LSIL (ang. low-grade squamous intraepithelial lesion) – zmiany śródnabłonkowe o cechach nieznacznej dysplazji.
• HSIL (ang. high-grade squamous intraepithelial lesion) – zmiany śródnabłonkowe o cechach dużej dysplazji. Dysplazja w nabłonku wielowarstwowym płaskim określana jest również, jako CIS i CIN II. CIN III oznacza zaawansowaną dysplazję. 
• ACS (ang. atypical squamous cells) – nietypowe komórki nabłonka
• ACS-US (ang. atypical squamous cells of undetermined significance) – nietypowe komórki nabłonka o nieokreślonym znaczeniu.
• ACS-H (ang. atypical squamous cells – cannot exclude HSIL) – nietypowe komórki nabłonka o nieznanym znaczeniu, z podejrzeniem HSIL. 

Złe wyniki cytologii nie muszą oznaczać niczego groźnego. Nabłonek szyjki macicy zmienia się w trakcie całego życia wielokrotnie. Ze względu na lokalizację i pełnione funkcje jest narażony na podrażnienia i infekcje, ale jednocześnie jest zdolny do autonaprawy (do pewnego stopnia). Różnego rodzaju zmiany chorobowe – nadżerki, stany zapalne – mogą minąć samoistnie lub pod wpływem leczenia, lecz w każdym przypadku należy je stale monitorować. 

Cytologia, choć pozwala dostrzec najmniejsze nieprawidłowości, nie jest wystarczająca do postawienia diagnozy. Aby rozpoznać raka szyjki macicy, trzeba rozszerzyć diagnostykę o szereg badań, w tym badanie histopatologiczne i kolposkopowe. 

Cytologia – dlaczego jest tak ważna?

Zachorowalność na raka szyjki macicy jest w Polsce znacznie wyższa niż w pozostałych krajach Europy. Główną przyczyną jest wciąż niska świadomość społeczna dotycząca zakażenia wirusem HPV (brodawczaka ludzkiego, głównego sprawy raka szyjki macicy) oraz znaczenia cytologii. Rak szyjki macicy jest szóstym pod względem częstotliwości występowania nowotworem diagnozowanym u Polek. Nowotwór złośliwy, który rozwija się w obrębie komórek nabłonka szyjki macicy, rozpoznaje się rokrocznie u około 3000 Polek, z których ponad połowa umiera – przede wszystkim dlatego, że choroba została wykryta zbyt późno. Nie musi tak być! Wystarczy regularnie wykonywać cytologię – proste i bezbolesne badanie, które pozwala wykryć zmiany przedrakowe i raka we wczesnym stadium, dając szansę na pełne wyleczenie.