Czym jest zespół policystycznych jajników? Sposoby leczenia, objawy.

PCOS – jak inaczej określa się zespół policystycznych jajników – to schorzenie dotykające nawet około 4-12 proc. kobiet, co czyni je jednym z najczęstszych rozpoznań endokrynologiczno-ginekologicznych występujących u pań w wieku rozrodczym. Co jednak ważne, skutki PCOS są nieraz na tyle szerokie, że wymagają konsultacji także u innych specjalistów.

Zespół policystycznych jajników – warto wiedzieć

Jak sama nazwa wskazuje, PCOS jest „zespołem”, co oznacza, że w parze z drobnotorbielowatością jajników (rozwój pęcherzyka jajnikowego zatrzymuje się na etapie dojrzewania, co w konsekwencji powoduje obecność w jajniku wielu pęcherzyków antralnych) idą bardzo zróżnicowane objawy. Nie ma więc dominującego czynnika, który samodzielnie potrafi zarówno wskazać wystąpienie choroby, jak i poprzez eliminację spowodować jej wyleczenie. 

Różnice w tym zakresie mogą wynikać m.in. z wieku pacjentek lub też ewentualnych innych towarzyszących kobietom dolegliwości. Stąd też leczenie powinno być holistyczne i toczyć się na wielu frontach. Niektóre z symptomów mogą wymagać nie tylko konsultacji ginekologicznych oraz endokrynologicznych, lecz także dermatologicznych, lekarzy rodzinnych czy nawet diabetologów (diagnoza PCOS wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia cukrzycy typu 2.).

Kryteria brane pod uwagę podczas stawiania rozpoznania PCOS – muszą być spełnione minimum dwa z trzech wymienionych:

• rzadkie owulacje lub ich zupełny brak;
• kliniczne oraz/lub biochemiczne objawy hiperandrogenizmu;
• obecność wielotorbielowatych (inaczej – policystycznych) jajników w obrazie USG – co ważne, wymagane jest wykluczenie innych patologii wiążących się z hiperandrogenizmem, np. zespołu Cushinga czy wrodzonego przerostu nadnerczy.

Występowanie PCOS

Symptomy zespołu policystycznych jajników najczęściej pojawiają się w okresie dojrzewania – zdarza się, że ma przedwczesny początek i od razu cechuje się nieregularnością cykli. Co istotne, to właśnie zaburzenia cyklu miesiączkowego są jednym z głównych objawów, który zwraca uwagę podczas diagnostyki w kierunku PCOS. 90 proc. pacjentek boryka się z miesiączkami określanymi jako oligomenorrhea (co oznacza, że pojawiają się bardzo rzadko) lub też całkowitym, wtórnym brakiem miesiączki. Co się z tym wiąże, zaburzenia miesiączkowania w wielu przypadkach oznaczają brak owulacji oraz problem niepłodności. 

Z drugiej strony, w kontekście PCOS warto pamiętać, że regularnie pojawiające się krwawienia miesięczne wcale automatycznie nie oznaczają prawidłowej owulacji – wymaga to dokładniejszej diagnostyki.

Objawy mogące wystąpić w związku z zespołem policystycznych jajników:

• zaburzenia miesiączkowania;
• hiperandrogenizm, którego najczęstszym symptomem jest hirsutyzm (u kobiet pojawia się owłosienie typu męskiego – ciemne, mocne włosy występujące np. na twarzy, klatce piersiowej, udach, plecach, nad pośladkami etc.);
• wypadanie włosów z głowy – tzw. łysienie androgenowe;
• trądzik, przetłuszczająca się skóra, łojotok;
• przyrost masy ciała, otyłość;
• trudności z zajściem w ciążę, niepłodność (co jest wynikiem wspomnianych wcześniej cykli bezowulacyjnych).

Biorąc pod uwagę zaburzenia miesiączkowania, jak zostało już wcześniej wspomniane, przeważnie to brak lub niezwykle rzadkie krwawienia. Warto jednak zaznaczyć, że może wystąpić także inna charakterystyka, jak np. przedłużające się krwawienia, które mogą implikować anemię (niedokrwistość z powodu braku żelaza). Innymi skutkami mogącymi wiązać się z PCOS jest także zwiększone ryzyko raka endometrium, co może wynikać z długotrwałych zaburzeń hormonalnych (zwłaszcza nieprawidłowości w stężeniu estrogenów). 

U kobiet z zespołem policystycznych jajników, częściej niż wśród grupy bez takiej diagnozy, pojawia się także wspomniana już wcześniej cukrzyca typu 2. Tego typu zaburzenia metaboliczne oddziałują również na problemy z układem sercowo-naczyniowym, mogą też powodować m.in. zmiany miażdżycowe. 

Hormony w przebiegu PCOS

Zaburzenia hormonalne są nieodłącznym elementem zespołu policystycznych jajników. Wspomniane zostały już m.in. estrogeny – w zakresie jakich jeszcze nieprawidłowości hormonalnych warto rozpatrywać PCOS? Dotyczą one przede wszystkim gonadotropin, androgenów, prolaktyny, progesteronu oraz właśnie estrogenów. 

W kontekście zespołu policystycznych jajników eksperci podkreślają zwłaszcza rolę androgenów i ich nadmiernej produkcji przez jajniki oraz nadnercza. Co ważne, to czynnik pociągający za sobą dalsze zaburzenia hormonalne – hiperandrogenemia prowadzi do hiperestrogenizmu oraz hiperprolaktynemii. Hormony nie działają w próżni – są ze sobą ściśle powiązane, co powoduje, że objawy PCOS są tak szerokie.

Co więcej, innym ważnym hormonem, o którym należy pamiętać w kontekście PCOS, jest LH – hormon luteinizujący. To hormon gonadotropowy, czyli wydzielany przez przysadkę mózgową. Jego zadaniem jest regulacja wydzielania innych hormonów. W przypadku zespołu policystycznych jajników poziom LH często jest nadmierny, w związku z czym obserwuje się zaburzenia w stosunku stężenia LH względem FSF (folikulotropiny) – to istotna obserwacja diagnostyczna.

Diagnostyka zespołu policystycznych jajników

Starając się zdiagnozować PCOS, należy zwrócić uwagę na fakt, że jest to schorzenie mające podłoże heterogenne, co oznacza, że wpływających na nie czynników jest wiele. Są to m.in. czynniki hormonalne, środowiskowe, ale i genetyczne – wiele kobiet chorujących na PCOS ma w swojej rodzinie bliskie krewne, które także borykają się z podobną diagnozą. Warto uwzględnić to zwłaszcza w przypadku, gdy zastanawiamy się, czy nie dotyczy nas właśnie zespół policystycznych jajników – jeśli mieliśmy już w rodzinie tego typu przypadki, jak najszybciej poddajmy się odpowiedniej diagnostyce. Szybkie rozpoznanie i podjęcie odpowiednich kroków pozwoli znacznie zmniejszyć ewentualne zagrożenia związane z PCOS, które zostały opisane już wcześniej – cukrzyca typu 2., zaburzenia poziomu cholesterolu i lipidów, choroby sercowo-naczyniowe czy niepłodność.

Jak przebiega diagnostyka PCOS? Podstawą jest wizyta u lekarza ginekologa oraz dokładnie przeprowadzone wywiad i obserwacja. Ocenie podlega m.in. obecność trądziku, nadmiernego owłosienia czy też łysienia plackowatego. Co jednak istotne, samo zauważenie objawów ewentualnego hiperandrogenizmu nie stanowi podstawy rozpoznania, lecz tylko wskazówkę. Konieczne są dalsze badania biochemiczne. Warto przy tym zaznaczyć, że nie ma jednego konkretnego testu, który stosuje się w tym zakresie – sprawdza się zwłaszcza poziom testosteronu, lecz pomocna może być także ocena stężenia wolnych androgenów. Warto zbadać również poziom estrogenów, prolaktyny (chociaż należy wiedzieć, że w PCOS jest podwyższona zaledwie u 10-50 proc. pacjentek) oraz LH (stężenie hormonu luteinizującego jest podwyższone u połowy kobiet z tego typu schorzeniem). 

Niewątpliwie ważnym badaniem w procesie rozpoznawania zespołu policystycznych jajników jest także USG. To właśnie wynik obserwowany w przebiegu badania ultrasonograficznego stanowi jedno z wymienionych wcześniej kryteriów diagnostycznych schorzenia. O PCOS świadczy obecność minimum 12 pęcherzyków, które cechują się średnicą 2-9 mm lub/oraz objętość jajników wynosząca powyżej 10 ml. Co istotne, badanie powinno być wykonane w 3-5 dniu cyklu. Jeśli zaś kobieta nie miesiączkuje, w dowolnym momencie lub po wywołaniu krwawienia.

Sposoby leczenia zespołu policystycznych jajników

Nie ma wyznaczonej jednej, konkretnej ścieżki terapii, która pozwoliłaby wyleczyć PCOS. Leczenie skupia się raczej na zabezpieczeniu bieżącego zdrowia oraz potrzeb pacjentki, a także na zapobieganiu długofalowym konsekwencjom schorzenia. 

Podstawę działań terapeutycznych stanowi odpowiedni styl życia kobiety, co wiąże się m.in. z troską o utrzymanie prawidłowej wagi. PCOS często towarzyszy otyłość, a jak wskazują dane, obniżenie masy ciała zaledwie o 5 proc. może skutecznie pomóc w przywróceniu owulacji i wyrównaniu płodności. Działania w tym kierunku powinny opierać się na zbilansowanej diecie oraz umiarkowanych ćwiczeniach fizycznych (pamiętajmy, zbyt intensywne treningi mogą wprowadzić organizm w dodatkowy stres fizjologiczny, co z punktu widzenia układu hormonalnego również jest szkodliwe). 

W zakresie regulowania nieprawidłowych krwawień stosuje się przede wszystkim farmakoterapię, np. gestageny lub też doustne tabletki antykoncepcyjne. Jeśli zaś kobieta chciałaby zostać matką, przeważnie zastosowanie znajduje cytrynian clomifenu lub/oraz metformina. Co ważne, leczenie tego typu ma na celu nie tylko przywrócenie owulacji i wyrównanie cykli miesiączkowych, lecz także obniżenie poziomu testosteronu oraz hormonu luteinizującego, co wiąże się m.in. z osłabieniem symptomów hiperandrogenizmu. Warto dodać, że biorąc pod uwagę leczenie niepłodności, konieczne mogą okazać się także zabiegi operacyjne, np. elektrokauteryzacja.

Należy podkreślić, że działanie w zakresie terapii PCOS powinno być zindywidualizowane. Nie wszystkie pacjentki z podobną diagnozą borykają się z nadwagą lub otyłością, nie u wszystkich obecne są zaburzenia miesiączkowania, nie wszystkie planują macierzyństwo. Starając się wesprzeć zdrowie kobiet, należy wziąć pod uwagę wszystkie wymienione tu elementy. Co więcej, pod baczną opieką powinno się mieć także stan psychiczny danej pacjentki, ponieważ zmagania z PCOS mogą silnie odbić się na wszystkich sferach jej życia – opieka holistyczna to podstawa. 

---

• Jakiel G, Robak-Chołubek D, Tkaczuk-Włach J. Zespół policystycznych jajników. Przegląd Menopauzalny. 2006;5(4):265-269. [dostęp: 24.09.2019] https://www.termedia.pl/Zespol-policystycznych-jajnikow,4,6703,1,1.html

• Dardzińska, J., Kuligowska-Jakubowska, M., Rachoń, D., Zaburzenia gospodarki węglowodanowej u kobiet z zespołem wielotorbielowatych jajników (PCOS), Diabetologia Kliniczna 2012;1(5):185-195. [dostęp: 24.09.2019] https://journals.viamedica.pl/clinical_diabetology/article/view/19669